انگاره مستضعف در مطبوعات: بررسی شیوه بازنمایی مستضعفین در روزنامه های کیهان، اطلاعات و جمهوری اسلامی در فاصله سالهای 1358 تا 1388

انگاره «مستضعف» یکی از پر بسامد ترین انگاره ها در مطبوعات پس از انقلاب اسلامی بوده است. چرایی ظهور این انگاره از یک سو و افول تدریجی آن از سوی دیگر یکی از مسائل اصلی این پژوهش می باشد. اگرچه که دغدغه اصلی این تحقیق در اینجا تنها جمع آوری ویژگی ها و صفات نبوده بلکه در درجه نخست این پژوهش به دنبال یافتن پاسخ به این سوال است که چه پیش زمینه هایی وجود داشته یا ایجاد شده که نیاز به تکرار وجود چنین انگاره ای در مطبوعات و یا معکوس آن یعنی کمرنگ شدن این انگاره را توجیه می کند. مسئله بعدی این است که در شکل گیری تقابل دو دوئی بین مستضعف و مستکبر چه گروه هایی سعی در نمایندگی خود به عنوان مصداق انگاره مستضعف داشته و چه فرد و گروه هایی به عنوان مصداق مستکبر معرفی می شوند. همچنین روند تغییرات فراوانی کاربرد و تفاوت ویژگی های مطرح شده برای هر کدام از این دو چگونه بوده است و بر اساس این تغییرات و تفاوتها به چه مبنای نظری برای تحلیل جایگاه انگاره مستضعف در گفتمان انقلاب اسلامی می توان رسید. در این پژوهش از روش تحلیل محتوای کیفی بر مبنای دستور العمل دیوید آلتاید استفاده شده که البته برای رسیدن به تحلیلی جامع تر ابتدا یک تحلیل ساده کمی انجام شد و سپس بر اساس داده های آن، متن ها برای تحلیل کمی انتخاب و آنگاه با مطالعه بافت سیاسی و تاریخی که هر متن برآمده از آن است، چرایی مطرح شدن انگاره مستضعف در متن به همراه چرایی مطرح شدن ویژگی های ارائه شده برای آن بررسی گردید.مبنای کلی تحلیل در اینجا بررسی تیتر های روزنامه های کیهان، جمهوری اسلامی و اطلاعات در فاصله سه روز مانده به دهه فجر تا سه روز بعد از دهه فجر هر سال، به همراه سخنرانی مسئولین در جمع مردم شرکت کننده در راهپیمایی 22 بهمن هر سال بود که این کار برای تمام دوره سی ساله بعد از انقلاب صورت گرفت هرچند که به منظور رعایت اصول پایای و روایی در تحقیق متونی نیز از خارج از دوره زمانی و نیز خارج از روزنامه های بالا انتخاب گردیدند و به عنوان متن گواه مورد تحلیل قرار گرفتند. مبنای کلی نظری نیز آراء لاکلاو و موفه در خصوص انتساب معنا به گروه های اجتماعی و تولید مردم بود که در ترکیب با نظریات مربوط به سیاست بازنمایی و انگاره سازی های رسانه ای در این تحقیق مورد استفاده قرار گرفت. این نظرات هماهنگ بودند با روش تحقیق کیفی آلتاید که به مسئله چرایی انتخاب معانی و اتفاقات برای انعکاس در رسانه ها می پردازد. نتایج به دست آمده حاکی از سیاسی بودن بافت اکثر متنها و نیز روند نزولی شدید استفاده از انگاره مستضعف در مطبوعات به دلیل تغییر در جهت کلی حرکت اقتصادی کشور به سمت اقتصاد آزاد بود. همچنین نتایج نشان داد که کاربرد این انگاره -در سطح کلان- ضرورت محور بوده نه دوره محور مضافاً اینکه ویژگی های ارائه شده برای مستضعفین هماهنگ با ویژگی های گروه های حاکم بوده و کنش های خواسته شده از مستضعفین نیز – در سطح خرد- متناسب با شعارهای گروه های حاکم در هر دوره بوده است.